بسم الله الرحمن الرحیم
پایه‌های وحدت در گفتمان انقلاب اسلامی
انقلاب اسلامی ایران از آغازین روزهای شکل‌گیری، وحدت را یکی از ارکان اساسی گفتمان خود معرفی کرد. این وحدت، نه‌تنها به مثابه ابزاری برای مقابله با دشمنان خارجی است، بلکه بنیانی برای تحقق آرمان‌های الهی و انسانی در جامعۀ اسلامی شناخته شده است. در این یادداشت سعی بر آن است که ضمن پرداخت به تعریف وحدت، سه پایه و انواع وحدت در گفتمان اسلامی یعنی، وحدت سیاسی، ملی و اسلامی را با تأکید بر اندیشۀ امام خمینی و رهبر انقلاب بررسی شود تا نقش هریک در استحکام نظام اسلامی تبیین گردد.
مفهوم وحدت در لغت
واژۀ «وحدت» از ریشۀ عربی «وَحَدَ» به‌معنای یگانه‌بودن، یکتایی و انفراد است. در لغتنامه‌های فارسی مانند دهخدا و معین، وحدت به «یکی‌بودن»، «عدم تعدد» و «اتحاد» تعریف شده است. این مفهوم در مقابل «کثرت» (چندگانگی) قرار می‌گیرد و بر یگانگی یا هماهنگی میان اجزا دلالت دارد. وحدت به‌معنای یکی‌بودن، یگانه‌بودن و پیوستگی آمده‌ است. وحدت و اتحاد، امری انسانی و برخاسته از ذات و سرشت انسان است که برای رسیدن به اهداف مشترک و عمومی، در برابر مفاهیمی نظیر کثرت، پراکندگی، اختلاف، تفرقه، گروه‌گرایی و واگرایی به‌کار می‌رود (آقانوری، 1388). جالب توجه است افرادی چون امام خمینی به دلیل بدیهی‌بودن معنای وحدت، از تعریف آن عبور کرده‌اند.
وحدت در اسلام
از وحدت بیش از متون علمی و در ادبیات سیاسی، متون اسلامی به‌ویژه آیات و روایات گوناگونی بدان اشاره شده که در این بخش مورد توجه قرار می‌گیرد. دربارۀ وحدت در اسلام بیشتر بر گسترۀ افراد حوزۀ وحدت اشاره شده است؛ به این معنا که در اسلام و نظام سیاسی اسلامی، وحدت در سه گستره مطرح و بیان می‌شود (پورفرد، 1392: 40-41):
1.    وحدت امت اسلامی: این وحدت براساس آیات قرآن، در گرو «فطرت مشترک توحیدی» شکل می‌گیرد. همۀ افراد مسلمان که معتقد به اصل توحید یا فطرت خداجو هستند، در این وحدت جای دارند.
2.    وحدت دولت‌های اسلامی: این وحدت مبتنی‌بر «اصول و منافع مشترک» میان دولت‌های مسلمان شکل می‌گیرد. 
3.    وحدت گروه‌ها و احزاب مسلمان: این نوع وحدت با اینکه اشتراکاتی نیز با وحدت از نوع امت اسلامی دارد؛ اما براساس آیات گوناگونی که از گروه «مؤمنین» یا باعنوان «حزب الله و حزب الشیطان» در قرآن مطرح می‌شود، تعریف می‌گردد.
با این تعاریف از وحدت اکنون نیاز است به وحدت در گفتمان انقلاب اسلامی، مبتنی‌بر اندیشۀ رهبران انقلاب پرداخته شود. نوآوری این نوشته در آن است که در گفتمان انقلاب اسلامی، وحدت از حیث ماهوی، به سه نوع در موازات هم و سه پایه در رابطۀ تلازم با یکدیگر تعریف شده‌اند. چه در بررسی تعاریف موجود از وحدت و چه در پژوهش‌هایی که موجود است، این نوع دلالت‌سنجی و تبیین دیده نمی‌شود. 
وحدت اسلامی؛ محور همگرایی امت
از نگاه امام خمینی، وحدت اسلامی فراتر از مرزهای جغرافیایی، اصلی انکارناپذیر در گفتمان انقلاب است. ایشان با تأکید بر دو مقولۀ این وحدت یعنی «وحدت کلمه» و «اعتصام به حبل الله»، همبستگی مسلمانان جهان را عاملی برای مقابله با استکبار جهانی می‌دانستند: «اسم رب همان ریسمانی است که همه به آن باید اعتصام کنند. مردم را دعوت کنید به وحدت، دعوت کنید به اینکه گروه گروه نشوند» (صحیفۀ امام، 1378، ج8، 334). امام بر این باور بودند که دولت‌های اسلامی باید با عبور از اختلافات مذهبی و قومی، حول محور توحید و دفاع از ارزش‌های مشترک اسلامی گرد هم آیند.
این وحدت، فقط به همکاری سیاسی محدود نمی‌شود، بلکه در اندیشۀ امام، اتحاد امت اسلامی به مثابه سپری در برابر تفرقه‌افکنی دشمنان است. ایشان وحدت اسلامی را از جنس شکل‌گیری هویتی سیاسی به‌معنای تعریف حق در برابر استکبار، اسلام در مقابل کفر و خودی امت اسلامی در برابر دیگری امت طاغوت تعریف کرده‌اند. شایان توجه است که ایشان وحدت ملی را نیز در دایرۀ وحدت اسلامی تعریف و فقط با مؤلفه‌های ملی و وطنی است که تخصیص می‌خورد و آن نیز در خدمت «وحدت کلمه» با مقصد الهی و انگیزۀ الهی است (صحیفۀ امام، ج21، 404).
وحدت ملی؛ پایۀ میانی وحدت سیاسی و اسلامی
همان‌گونه که بحث شد؛ امام خمینی، برای وحدت سیاسی در معنای ایدئولوژی و تمایز بخش هویت سیاسی نقش قائل می‌شوند. اما رهبر انقلاب ضمن توجه به این نگاه، راهبرد عملیاتی و تعامل میان سه نوع وحدت یعنی وحدت سیاسی، ملی و اسلامی را با محوریت تشکیل حکومت اسلامی مقتدر بیان کرده‌اند. ایشان وحدت سیاسی را در وحدت کنشگران سیاسی جامعه اسلامی و در خدمت به وحدت ملی تعبیر می‌کنند. «وحدت ملی یک مسئله است که بحمدالله جمهوری اسلامی از اول انقلاب تا امروز از این امتیاز وحدت ملی برخوردار بوده؛ لکن یک چیزی در کنار وحدت ملّی وجود دارد و آن اتحاد و هم‌زبانی و همدلی مسئولین کشور است؛ این خیلی چیز مهمی است. منافات هم ندارد با اختلاف سلیقه‌ها، با اختلاف دیدگاه‌ها... این هیچ اشکالی ندارد. مهم این است که وحدت جهت، وحدت مسیر، وحدت هدف محفوظ بماند؛ آن است که شکل می‌دهد به اتحاد مسئولان و درنهایت، به اتحاد ملی؛ این خیلی چیز خوبی است» (بیانات در دیدار نوروزی جمعی از مسئولان کشور، 18/01/1395). 
ایشان وحدت اسلامی را پایۀ زیربنایی برای وحدت سیاسی و وحدت ملی تعریف می‌کنند. اما با وجود اختلافاتی که میان سران دولت‌های اسلامی وجود دارد، ایشان با بیان مراتبی از وحدت دولت‌های اسلامی، وحدت جهت را در نوع اسلامی آن بیان می‌کنند که عالی‌ترین وحدت اسلامی میان دولت‌های اسلامی، در اصل هدف عالی برای وحدت ملی از نگاه ایشان نیز قرار می‌گیرد.

مراتب چهارگانۀ وحدت امت اسلامی و دولت‌های اسلامی (بیانات در دیدار مسئولان نظام و میهمانان کنفرانس وحدت اسلامى‌، 24/08/1398)

در یک جمع‌بندی باید اقرار کرد، راهبردهایی که در سه‌گانۀ وحدت سیاسی، ملی و اسلامی از جانب رهبران انقلاب ارائه می‌شود بسی مستحکم‌تر و در ارتباط با یکدیگر عمل می‌کنند. اکنون در جامعه گسستی که میان وحدت اسلامی و وحدت ملی در برخی حوزه‌های هدفی و اصول مشترک ایجاد می‌شود، اگر در گفتمان انقلاب اسلامی، جایابی شود، ناممکن است دچار تزاحم یا خدای ناکرده تعارض گردد. متأسفانه عرصۀ علمی و پژوهشی بهای کمی به این موضوع داده است و این نگاشتۀ ناچیز شاید حکم جرقۀ کوچکی باشد برای بازتفسیر مقولۀ وحدت و روابط آن در سطوح سیاسی، ملی و جهان اسلام در ذهن پژوهشگران اسلامی.

منابع:
•    قرآن
•    آقانوری، علی. امامان شیعه و وحدت اسلامی، قم، دانشگاه ادیان و مذاهب، چاپ دوم.
•    بیانات رهبر انقلاب اسلامی؛ آیت‌الله خامنه‌ای، دسترسی از سایت https://farsi.khamenei.ir.
•    پورفرد، مسعود(1392). «وحدت و همبستگی سیاسی از منظر قرآن»، سیاست متعالیه، دورۀ 1(2)، صص 29 تا 48.
خمینی، روح‌الله (۱۳۷۸-۱۳۸۹). صحیفۀ امام (جلد ۱–۲۲). تهران: مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی.